Hoofdstuk 1: Oorsprong en landschap

De overgeleverde antieke wetboeken zijn allemaal laatantiek en niet omwille van zichzelf of de toekomst opgesteld, maar om politieke machtskwesties te beslechten. In het algemeen geldt voor elk recht dat het geabstraheerde vormen van het onderliggende wereldbeeld zijn. Daarom bevatten wetboeken sowieso een politiek-economische tendens die afhangt van wat de maatschappelijke klasse die de feitelijke macht heeft praktisch wil. Het strookte bijvoorbeeld met de politieke uitbreiding van de Romeinse macht dat het stadsrecht van de stedelijke praetor wat betreft zijn jurisdictie een stapje terug moest doen om ruimte te maken voor het volksrecht van de praetor peregrinus. Wanneer het edictum perpetuum 130 na Christus een definitieve vorm geeft aan de rechtsnormen en verdere verandering verbiedt, betekent dat het einde van de antieke rechtsvorming in het algemeen. Het is een verstening van het ambtsrecht en een duidelijk teken van late civilisatie.

Met het hellenisme begint de antieke rechtswetenschap, het systematisch begrijpen van het recht dat men toepast. Typisch voor deze rechtswetenschap is dat gevallen en de indeling ervan behandeld worden, maar dat de analyse van een fundamenteel begrip nooit voorkomt. Het antieke recht is een recht van lichamen en vertoont overeenkomsten met de euclidische wis- en natuurkunde van die tijd: een beeld van lichamen, van positionele relaties tussen die lichamen en van de manier waarop ze, net als bij de atomen van Democritus, door stoot en tegenstoot op elkaar inwerken.

Bij Constantijn vond een grote verandering plaats. Hij heeft de christelijke voor de syncretische geloofsgemeenschap in de plaats gesteld, en zo de christelijke natie gesticht. Vanaf hem wordt het Romeinse recht ongemerkt het recht van de gelovige christenen. Daarmee is een heel nieuw recht in een oude vorm ontstaan. De grens tussen het eigene en het vreemde liep in de apollinische cultuur telkens tussen twee steden, in de magische cultuur telkens tussen twee geloofsgemeenschappen. De christelijke doop treedt in de plaats van het verkrijgen van Romeins burgerrecht. Daarmee ontstaat een groep vroeg-Arabische rechtsbeginselen, waarin even strikt onderscheid wordt gemaakt naar religies als in de groep antieke rechtsbeginselen naar stadstaten. Spengler wijst op een probleem in de geschiedbeschrijving van het Romeinse recht, dat zich eenzijdig op het latijn geschreven recht heeft gericht. Waar romanisten in de latere ontwikkelingen van het Romeinse recht een verval van het rechtswezen zien, omdat juridische teksten werden geciteerd zoals men de Bijbel citeerde, is vanuit de Arabische wereld juist sprake van een toe-eigening van een vreemd element in een nieuwe vorm.