Boek 2 – Hoofdstuk 2 SAMENVATTING BIJ BOEK 2 – HOOFDSTUK 2

Hoofdstuk 2: Steden en volken

btn opener

Alle werkelijke geschiedenis begint ermee dat er zich oerstanden vormen, namelijk de adel en het priesterschap, die zich boven de boerenstand verheven voelen. De tegenstelling tussen deze standen beheerst de basisvorm van de politiek net zolang tot de derde stand opkomt, die van de burgerij, waardoor de cultuur een andere gedaante aanneemt. Tegenover het standsbewustzijn van de adel en het priesterschap, waarin de betekenis van de geschiedenis zich concentreert, is de boer ahistorisch. De boer is de eeuwige mens los van alle cultuur. Hij gaat daaraan vooraf en overleeft haar, door zich van generatie op generatie voort te planten – een mystieke ziel, een louter op het praktische gericht verstand. Evenwel is de boerenstand de oorsprong en altijd stromende bron van het bloed dat naar de steden trekt en van daaruit wereldgeschiedenis schrijft. Wat de cultuur in de steden aan politiek, wetenschap en kunst bedenkt, neemt de boer aarzelend en wantrouwig voor lief, maar ondanks alle historische veranderingen blijft hij wie hij is. Zijn werkelijke ethiek, zijn werkelijke metafysica, ligt buiten alle godsdienst- en geestesgeschiedenis. Boeren hebben helemaal geen geschiedenis.

§ 5

Het fenomeen wereldstad hoort bij het einde van elke grote cultuur. De cultuurmens, wiens zielenleven door het land is gevormd, wordt op het laatst door zijn eigen schepping, de stad, in bezit genomen, tot haar uitvoerend orgaan en uiteindelijk tot haar slachtoffer gemaakt. Deze laatste steden zijn een en al geest; de koppeling met de boerenhoeve is verdwenen. Het zijn geen huizen meer maar behuizingen, die niet met gevoel maar met economische ondernemingszin zijn gebouwd. Deze stad is een wereld, is de wereld. Spengler voorziet – lang na het jaar 2000 – de stadsaanleg voor steden van tien tot twintig miljoen mensen, over enorme percelen verspreid, met gebouwen in vergelijking waarmee de grootste van tegenwoordig dwergachtig zullen overkomen en ideeën over verkeersstromen die ons vandaag de dag (aldus Spengler in zijn tijd) waanzinnig zouden toeschijnen. Met schaakbordachtige vormen van stadsarchitecten en opstapeling van woningen. Noch de ellende, noch de dwang, noch zelfs het duidelijke inzicht in de waanzin van deze ontwikkeling kan de aantrekkingskracht van deze demonische bouwsels verminderen. Dat de wereldstadbewoner niet in staat is op een andere dan deze kunstmatige grond te leven, komt doordat de kosmische tact in zijn bestaan verslapt. De intellectuele spanning kent nog maar één, specifiek grootsteedse vorm van verpozing: de ontspanning. Dat is afwisseling van intellectuele inspanning met onder meer de fysieke, geestelijke opwinding van het gokken of de bewust genoten mystiek. Ten slotte leidt deze voortschrijdende ontworteling van het bestaan en de toenemende gespannenheid van het wakker-zijn tot de onvruchtbaarheid van de geciviliseerde mens. Dit betreft een noodzakelijke metafysische wending naar de dood van late culturen, en kan niet alleen op fysiologische basis begrepen worden. De mensen van de wereldsteden leven enkel nog als individu, niet meer als type of menigte. Kinderrijkdom wordt iets provinciaals, iets voor de boer en boerin. De ontvolking die hiervan het gevolg is, breekt eerst de wereldsteden af en reikt dan ook tot in het landschap, waar enkel het primitieve bloed overblijft, maar nu zonder dragende cultuur en daarmee van zijn sterke elementen en toekomstmogelijkheden berooft. Wat ontstaat is het type van de fellah.

btn opener

Betekent de vroege periode van een cultuur de geboorte van de stad uit het platteland, en de late periode de strijd tussen stad en platteland, dan is de civilisatie de overwinning van de stad, waarmee de cultuur zich van de grond bevrijdt en waaraan ze zelf ten onder gaat. Haar vormentaal is die van het gewordene: steen en geest. Elke vormentaal van een cultuur is aan de oorspronkelijke plaats gebonden, terwijl elke geciviliseerde vorm overal thuis is en daarom ook, zodra hij verschijnt, een onbegrensde verspreiding vindt. Civilisatie vindt in drie stadia plaats: loskomen van de cultuur – zuivere cultivering van de geciviliseerde vorm – verstarring. Wij bevinden ons in het geciviliseerde cultiveringstijdperk. Van geschiedenis in de zin van het drijven naar een vormideaal toe is geen sprake meer. In de kern bestaat er voor ons nu een enkel onveranderlijk leven, dat we kunnen cultiveren en verspreiden. Spengler ziet dit als de missie van de Duitsers, en wijst naar China en Egypte als voorbeelden van hoe zoiets eruit kan zien. Rond 500 heeft de Germaanse cultuur de volmaakte cultivering van de antieke cultuur gedwarsboomd en door het leven van haar eigen precultuur vervangen. Toch is er een bepaalde onderlaag blijven bestaan, en vindt men laatantieke tinten terug in Spanje Italië en Frankrijk. Dit voortleven wijst naar het bestaan van een ander fenomeen, dat van het ras.

Kernbegrippen bij Boek 2 – Hoofdstuk 2 KERNBEGRIPPEN BIJ BOEK 2 – HOOFDSTUK 2
  • B2 H2 De stad en de (oer)standen icon plus

    De stad en de (oer)standen (b2: H2, H4)

    De organische ontwikkeling van twee aan elkaar verwante fenomenen zijn volgens Spengler doorslaggevend in de ontwikkeling van een hoge cultuur: de stad en de stand. Een hoge cultuur ontstaat vanuit het platteland en het dorp, begint haar bloeiperiode met de opkomst van steden, bereikt haar hoogtepunt met de hoofdstad en gaat ten onder in de wereldstad. Parralel aan deze ontwikkeling verheffen in de beginperiode van een cultuur de oerstanden adel en priesterschap zich boven de boerenstand, komt in de late periode van een cultuur de burgerij op als stand tegenover de eerdere drie, en gaat uiteindelijk ten tijde van civilisatie iedereen over tot het fellahdom. Vanuit de fenomenen stad en stand ziet de interne, organische ontwikkeling van een cultuur er als volgt uit:

    De verbintenis van de boer met het land vormt de voorwaarde voor een cultuur, die altijd in relatie tot een bepaald landschap ontstaat. Een cultuur vangt echter pas werkelijk aan wanneer adel en priesterschap zich boven het boerenleven verheffen. Met deze standen komt er een nieuwe bezieling in het plattelandsleven, die haar politiek (adel) en religieus (priesterschap) een ongekende symbolische diepgang verleent. Vanwege deze symbolische verdieping en vereniging noemt Spengler deze standen de oerstanden. De adel is het levende symbool van de tijd, het bestaan, het lot, bloed, ras en tact. Het is een innerlijk bezit dat generatie op generatie het lot van de geschiedenis bepaalt en leeft. Het priesterschap is het levend symbool van de ruimte, het wakker-zijn, de causaliteit en het verstand. Priesters leven in een ahistorische wereld van waarheden. Zij vormen groepen op basis van principes en overtuigingen, die men via vorming en scholing kan toe-eigenen of verwerpen omwille van andere principes en overtuigingen. De bijbehorende huisvestingen van de burcht en de kathedraal beginnen de dorpse omgeving te beïnvloeden, en maken de overgang van dorp naar stad mogelijk. De stad vormt al gauw het centrum van een cultuur, en naarmate de cultuur zich verder ontwikkelt worden de steden steeds bepalender. In de steden worden de grote stijlen geschapen en met de komst van het fenomeen hoofdstad wordt alle politiek en economie een louter stedelijke zaak, die vanuit het platteland niet wordt begrepen en waaraan zij moeten gehoorzamen.

    Met de groei van de stad komt ook de zogeheten ‘burgerij’ op, die zich zowel aan de oerstanden als aan de boerenstand opponeert. Spengler noemt de burgerij ook wel de ‘derde stand’ genoemd omdat hij de boerenstand soms wel, soms niet meerekent. Het is in wezen een negatieve stand, die geen eigen positieve eenheid of inhoud heeft, maar enkel vorm krijgt in oppositie met de boerenstand, adel en priesterschap, boven wie hij zich met zijn stadse intelligentie verheven voelt. In deze stand staat de idee van persoonlijke vrijheid centraal. Deze vrijheid is een vrij willen zijn van al het land en traditie-gebondende van de cultuur. De burgerij drukt zich uit in de nivellerende en rationalisme taal van de gelijkheid, en verwerpt alle verschillen die niet door de rede en het praktisch nut gerechtvaardigd zijn.

    Naarmate de cultuur overgaat in civilisatie wordt de burgerij de grootste stand en verandert de hoofdstad in een wereldstad. De stad komt los van het landschap en wil haar eigen wereld vormen. Waar de boer, de vroege adel en het vroege priesterschap dichtbij het kosmische stonden en vanuit bezieling de wereld vormgaf, leeft de kosmopoliet los van alle bezieling als een ontwortelde, intelligente en vrije geest voort – als puur gespannen wakker-zijn. De geest (de geleerde), en voornamelijk het geld (de zakenman) nemen de macht over van de adel en het priesterschap. De geestelijke onvruchtbaarheid in de wereldstad – de onmogelijkheid nog iets van culturele waarde te scheppen – spiegelt zich in de onvruchtbaarheid van de stadsbewoners: ze willen geen kinderen meer. De onbezielde mens wordt na de voltooiing van civilisatie volgens Spengler weer een ahistorische, vormeloze massa van nomaden die overal en tegelijkertijd nergens thuis zijn. Hij noemt deze mensen fellahs, naar het Arabische boerenleven toen de magische cultuur was voltooid.

Het boerenleven wordt vaak geromantiseerd. Programma’s als Boer zoekt vrouw en aantrekkelijke Campina-reclames spreken wat dat betreft boekdelen. Maar het leven op het platteland is lang niet zo idyllisch als we ons dat vaak voorstellen. De boer staat anno 2018 in dienst van een hysterische wereldeconomie en dient voornamelijk als voeder van de moderne stadsbewoner. Dat is een gevaar. Zoals Spengler in De ondergang van het Avondland op verschillende manieren voor het voetlicht brengt: voor een vitale samenleving is binding met de grond van levensbelang. Tim van der Meulen, Joris Peereboom en Kurt Kooiman leggen in dit artikel uit wat Spengler hiermee bedoelt. 

Spenglerlab_4.jpg

Spenglerlab *

Studenten master Filosofie van cultuur en bestuur

Lees deze bijdrage

Sebastiaan Crul en David van Overbeek, studenten van het Spenglerlab, interviewen Spengler. Over het denken in termen van geld en de financialisering van onze samenleving.

Spenglerlab_4.jpg

Spenglerlab *

Studenten master Filosofie van cultuur en bestuur

Lees deze bijdrage